Techniek: zegen en bedreiging (2)
Prof. dr. ir. E. Schuurman • 82 - 2006/07 • Uitgave: 23
Techniek: zegen en bedreiging (2)
Stel beperkingen aan techniek
In Zoeklicht 22 stond het eerste deel van het essay van prof. Schuurman, Gevangene van de techniek. Hierin schetste hij 1) de technische ontwikkelingen en 2) de invloed die de techniek heeft verworven in onze maatschappij.
Het derde punt vraagt aandacht voor verarming of verrijking van de cultuur door de techniek en tenslotte (4) willen we ons afvragen hoe we blijvend met de technologie dienstbaar kunnen zijn, dus onze verantwoordelijkheid moeten dragen.
3. Verarming of verrijking?
(vervolg)
Wie onze tijd vergelijkt met een paar eeuwen terug, ziet van die moderne techniek de grote voordelen. Het is geen wonder dat lange tijd de loftrompet geheven werd op de techniek. De voorstellingswereld of het werkelijkheidsbeeld werd zelfs bepaald door de mogelijkheden van de techniek. Techniek werd, met andere woorden, steeds meer de leidraad voor de technische ontwikkeling zelf. Alles wat mogelijk was, werd toegepast.(Zie Het Zoeklicht 22)
Schaduwzijden
Lofliederen op de technologie zijn de laatste tijd verstomd. Immers, in de huidige cultuur worden de schaduwzijden van de wetenschappelijk-technische ontwikkeling steeds duidelijker. Het technische beheersingsideaal penetreert en richt heel de cultuur. Ze doortrekt vele, zo niet alle aspecten van de samenleving en dringt de menselijke belevingswereld als een grote vanzelfsprekendheid binnen. Cultuur wordt daarmee gemakkelijk gereduceerd tot wat techniek en wetenschap -in samenhang met de economie- te bieden hebben.
Niet alleen wordt de mens door de overschatting van wetenschap, techniek en economie bedreigd, ook de natuur wordt erdoor uitgebuit en de menselijke samenleving valt uiteen.
Er is sprake van bedreiging door kernwapens of radioactief afval van kerncentrales, het opraken van grondstoffen, het uitsterven van vele planten- en diersoorten, de ontbossing, de verzilting en verwoestijning -met verlies aan voedsel en vruchtbare gronden-, de aantasting van de ozonlaag, de uitstoot van emissiegassen met hun vèrstrekkende gevolgen voor leven en klimaat, de snelle en grootschalige verwoesting en vervuiling van de natuur en ook is er de snel toenemende bedreiging van de overschatting van genetische manipulatietechnieken. Ten slotte suggereren de nieuwste informatie- en communicatietechnieken veel informatie en communicatie, maar in werkelijkheid is er steeds minder echt 'face-to-face' contact tussen mensen, waardoor onderlinge vervreemding, eenzaamheid en sociale desintegratie optreden. Stelt u zich voor, dat in de gezondheidszorg en in het onderwijs de mens door de techniek zal worden bedreigd, in plaats van geholpen, dan zijn we er slecht aan toe.
4. Verantwoordelijkheid
Heroriëntatie in de cultuur
Vanwege de vele problemen ligt het voor de hand dat de roep om heroriëntatie in de cultuur veel wordt gehoord. De cultuurfilosoof Hans Jonas heeft de noodzaak daarvan voortreffelijk duidelijk gemaakt. Hij heeft ons in een van zijn publicaties voorgesteld vanaf de maan de onmetelijke kosmos te bestuderen. Dan valt -vanaf de maan- in die gigantische kosmos direct de zeer, zeer bijzondere uniciteit van de planeet aarde op. Dat is de enige groene planeet in ons zonnestelsel. Daar is leven in een rijke veelvormigheid aanwezig.
Willen we als maanreizigers overleven, dan zullen we naar de aarde terug moeten keren. Vanaf de maan, zegt Jonas, constateren we echter met schrik dat die planeet aarde in gevaar is. Het uitzonderlijke van het leven wordt door de bestaande technisch-economische ontwikkeling bedreigd. Een technisch werkelijkheidsbeeld verwoest tenslotte in de praktijk het leven.
De les die uit Jonas voorbeeld getrokken moet worden is, dat we een andere ethiek voor techniek nodig hebben dan de gangbare. De gangbare ethiek is die van het reguleren van de ontwikkeling van wetenschap en techniek. Een nieuwe benadering zal moeten zijn dat aan techniek beperkingen en grenzen worden gesteld. De technologie mag het leven niet bedreigen, maar moet juist het leven dienen. De technische benadering van de werkelijkheid kan alleen dan slagen, indien voluit rekening wordt gehouden met de niet-technische dimensies van het bestaan. Ja, wanneer de techniek ondergeschikt is aan de mens, de mens ten dienste komt, zullen we deel hebben aan de zin ervan.
Oud en nieuw cultuurbeeld
Daarom moet niet het overheersende ideaal van de wetenschappelijk-technische beheersing de leidraad zijn. Dat is immers het beeld van de zich voortdurend versterkende technische constructie waarin de werkelijkheid geen wezenlijke, maar slechts instrumentele waarde heeft. Dan wordt de patiënt een nummer of klant en de leerling of student wordt object van de technische beheersing. Hoeveel zij daarbij ook schijnen te winnen, in werkelijkheid verliezen beiden hun humaniteit en worden ze slachtoffer van de techniek. We moeten daarom een ander mens- en werkelijkheidsbeeld bij onze cultuur zoeken dan het overheersende van dit moment. We dienen een andere visie te hebben op de werkelijkheid, waardoor de technologie niet overheersend, maar dienstbaar wordt. Het zorgzaam en respectvol omgaan met de mens en in andere technieken geldt dat ook voor dier, plant, natuur, materiaal en milieu, moet in het nieuwe cultuurideaal of in de nieuwe voorstelling van de cultuur centraal staan. De mens moet zich met zijn technologie dienstbaar opstellen en dat kan indien hij zichzelf dienstbaar maakt en de mens niet tot beheersingsobject maakt, maar de mens naar eigen waarde weet te schatten.
Een verantwoorde cultuurontwikkeling moet afscheid nemen van het technische wereldbeeld en erkennen dat heel de werkelijkheid schepping van God is. In de erkenning van God de Schepper staat voorop dat alles een eigen waarde of geaardheid heeft. Elke technische activiteit behoort te beginnen met zorgzame omgang en respectvolle bejegening. Schepping en schepsel dienen naar hun aard te worden benaderd, anders wordt het leven bedreigd. Niet een voluit technisch beheerste wereld, maar een rijk gevarieerde ontsluiting van de schepping is het wenkende perspectief.
Nieuwe normativiteit
Verantwoordelijkheid voor de technologie: daar gaat het om. In de moderne techniek is onze verantwoordelijkheid groot geworden. Dat geldt zowel persoonlijk als gemeenschappelijk. Ook is die verantwoordelijkheid vanwege gebrek aan ervaring en door onkunde en onwetendheid moeilijk te dragen. Soms ziet men dit in en tracht men de moderne techniek te ontlopen. Dat is een niet te aanvaarden vlucht. We hebben wijsheid nodig om verantwoord met de techniek om te gaan. Wijsheid is niet dat je veel weet, maar wijsheid heeft te maken met een diep inzicht hebben in motieven en verantwoordelijkheden. Inzicht in wat mensen beweegt en inzicht in wat goed is voor mens en samenleving. Zonder die wijsheid wordt de huidige technische ontwikkeling een proces, waarin efficiëntie en effectiviteit de hoofdnormen worden.
De normativiteit dient zich echter te concentreren in de geboden van de liefde en zich te verbreden in een groot aantal normen en waarden. Gods Woord leert ons daar veel over en de praktijk van alle dag evenzeer. Zoals Jesaja in hoofdstuk 28 over Gods onderwijs aan boeren spreekt, zo zullen we ook in het computertijdperk kunnen zeggen dat onze God ons onderricht over de juiste wijze en ons zo onderwijst dat ook deze technologie in dienst van Hem staat en zo tot zegen is voor de mens. Dus de normativiteit voor de technologie mag niet ontleend worden aan de mogelijkheden van de technologie zelf, maar de echte normativiteit maakt de technologie dienstbaar aan de mens.
Het zal duidelijk zijn dat het gaan in het spoor van verantwoordelijkheid en normativiteit gepaard gaat met strijd. Die strijd om het goede spoor te zoeken en te houden, speelt zich met name ook in politiek af.
Prof. dr. ir. E. Schuurman
Stel beperkingen aan techniek
In Zoeklicht 22 stond het eerste deel van het essay van prof. Schuurman, Gevangene van de techniek. Hierin schetste hij 1) de technische ontwikkelingen en 2) de invloed die de techniek heeft verworven in onze maatschappij.
Het derde punt vraagt aandacht voor verarming of verrijking van de cultuur door de techniek en tenslotte (4) willen we ons afvragen hoe we blijvend met de technologie dienstbaar kunnen zijn, dus onze verantwoordelijkheid moeten dragen.
3. Verarming of verrijking?
(vervolg)
Wie onze tijd vergelijkt met een paar eeuwen terug, ziet van die moderne techniek de grote voordelen. Het is geen wonder dat lange tijd de loftrompet geheven werd op de techniek. De voorstellingswereld of het werkelijkheidsbeeld werd zelfs bepaald door de mogelijkheden van de techniek. Techniek werd, met andere woorden, steeds meer de leidraad voor de technische ontwikkeling zelf. Alles wat mogelijk was, werd toegepast.(Zie Het Zoeklicht 22)
Schaduwzijden
Lofliederen op de technologie zijn de laatste tijd verstomd. Immers, in de huidige cultuur worden de schaduwzijden van de wetenschappelijk-technische ontwikkeling steeds duidelijker. Het technische beheersingsideaal penetreert en richt heel de cultuur. Ze doortrekt vele, zo niet alle aspecten van de samenleving en dringt de menselijke belevingswereld als een grote vanzelfsprekendheid binnen. Cultuur wordt daarmee gemakkelijk gereduceerd tot wat techniek en wetenschap -in samenhang met de economie- te bieden hebben.
Niet alleen wordt de mens door de overschatting van wetenschap, techniek en economie bedreigd, ook de natuur wordt erdoor uitgebuit en de menselijke samenleving valt uiteen.
Er is sprake van bedreiging door kernwapens of radioactief afval van kerncentrales, het opraken van grondstoffen, het uitsterven van vele planten- en diersoorten, de ontbossing, de verzilting en verwoestijning -met verlies aan voedsel en vruchtbare gronden-, de aantasting van de ozonlaag, de uitstoot van emissiegassen met hun vèrstrekkende gevolgen voor leven en klimaat, de snelle en grootschalige verwoesting en vervuiling van de natuur en ook is er de snel toenemende bedreiging van de overschatting van genetische manipulatietechnieken. Ten slotte suggereren de nieuwste informatie- en communicatietechnieken veel informatie en communicatie, maar in werkelijkheid is er steeds minder echt 'face-to-face' contact tussen mensen, waardoor onderlinge vervreemding, eenzaamheid en sociale desintegratie optreden. Stelt u zich voor, dat in de gezondheidszorg en in het onderwijs de mens door de techniek zal worden bedreigd, in plaats van geholpen, dan zijn we er slecht aan toe.
4. Verantwoordelijkheid
Heroriëntatie in de cultuur
Vanwege de vele problemen ligt het voor de hand dat de roep om heroriëntatie in de cultuur veel wordt gehoord. De cultuurfilosoof Hans Jonas heeft de noodzaak daarvan voortreffelijk duidelijk gemaakt. Hij heeft ons in een van zijn publicaties voorgesteld vanaf de maan de onmetelijke kosmos te bestuderen. Dan valt -vanaf de maan- in die gigantische kosmos direct de zeer, zeer bijzondere uniciteit van de planeet aarde op. Dat is de enige groene planeet in ons zonnestelsel. Daar is leven in een rijke veelvormigheid aanwezig.
Willen we als maanreizigers overleven, dan zullen we naar de aarde terug moeten keren. Vanaf de maan, zegt Jonas, constateren we echter met schrik dat die planeet aarde in gevaar is. Het uitzonderlijke van het leven wordt door de bestaande technisch-economische ontwikkeling bedreigd. Een technisch werkelijkheidsbeeld verwoest tenslotte in de praktijk het leven.
De les die uit Jonas voorbeeld getrokken moet worden is, dat we een andere ethiek voor techniek nodig hebben dan de gangbare. De gangbare ethiek is die van het reguleren van de ontwikkeling van wetenschap en techniek. Een nieuwe benadering zal moeten zijn dat aan techniek beperkingen en grenzen worden gesteld. De technologie mag het leven niet bedreigen, maar moet juist het leven dienen. De technische benadering van de werkelijkheid kan alleen dan slagen, indien voluit rekening wordt gehouden met de niet-technische dimensies van het bestaan. Ja, wanneer de techniek ondergeschikt is aan de mens, de mens ten dienste komt, zullen we deel hebben aan de zin ervan.
Oud en nieuw cultuurbeeld
Daarom moet niet het overheersende ideaal van de wetenschappelijk-technische beheersing de leidraad zijn. Dat is immers het beeld van de zich voortdurend versterkende technische constructie waarin de werkelijkheid geen wezenlijke, maar slechts instrumentele waarde heeft. Dan wordt de patiënt een nummer of klant en de leerling of student wordt object van de technische beheersing. Hoeveel zij daarbij ook schijnen te winnen, in werkelijkheid verliezen beiden hun humaniteit en worden ze slachtoffer van de techniek. We moeten daarom een ander mens- en werkelijkheidsbeeld bij onze cultuur zoeken dan het overheersende van dit moment. We dienen een andere visie te hebben op de werkelijkheid, waardoor de technologie niet overheersend, maar dienstbaar wordt. Het zorgzaam en respectvol omgaan met de mens en in andere technieken geldt dat ook voor dier, plant, natuur, materiaal en milieu, moet in het nieuwe cultuurideaal of in de nieuwe voorstelling van de cultuur centraal staan. De mens moet zich met zijn technologie dienstbaar opstellen en dat kan indien hij zichzelf dienstbaar maakt en de mens niet tot beheersingsobject maakt, maar de mens naar eigen waarde weet te schatten.
Een verantwoorde cultuurontwikkeling moet afscheid nemen van het technische wereldbeeld en erkennen dat heel de werkelijkheid schepping van God is. In de erkenning van God de Schepper staat voorop dat alles een eigen waarde of geaardheid heeft. Elke technische activiteit behoort te beginnen met zorgzame omgang en respectvolle bejegening. Schepping en schepsel dienen naar hun aard te worden benaderd, anders wordt het leven bedreigd. Niet een voluit technisch beheerste wereld, maar een rijk gevarieerde ontsluiting van de schepping is het wenkende perspectief.
Nieuwe normativiteit
Verantwoordelijkheid voor de technologie: daar gaat het om. In de moderne techniek is onze verantwoordelijkheid groot geworden. Dat geldt zowel persoonlijk als gemeenschappelijk. Ook is die verantwoordelijkheid vanwege gebrek aan ervaring en door onkunde en onwetendheid moeilijk te dragen. Soms ziet men dit in en tracht men de moderne techniek te ontlopen. Dat is een niet te aanvaarden vlucht. We hebben wijsheid nodig om verantwoord met de techniek om te gaan. Wijsheid is niet dat je veel weet, maar wijsheid heeft te maken met een diep inzicht hebben in motieven en verantwoordelijkheden. Inzicht in wat mensen beweegt en inzicht in wat goed is voor mens en samenleving. Zonder die wijsheid wordt de huidige technische ontwikkeling een proces, waarin efficiëntie en effectiviteit de hoofdnormen worden.
De normativiteit dient zich echter te concentreren in de geboden van de liefde en zich te verbreden in een groot aantal normen en waarden. Gods Woord leert ons daar veel over en de praktijk van alle dag evenzeer. Zoals Jesaja in hoofdstuk 28 over Gods onderwijs aan boeren spreekt, zo zullen we ook in het computertijdperk kunnen zeggen dat onze God ons onderricht over de juiste wijze en ons zo onderwijst dat ook deze technologie in dienst van Hem staat en zo tot zegen is voor de mens. Dus de normativiteit voor de technologie mag niet ontleend worden aan de mogelijkheden van de technologie zelf, maar de echte normativiteit maakt de technologie dienstbaar aan de mens.
Het zal duidelijk zijn dat het gaan in het spoor van verantwoordelijkheid en normativiteit gepaard gaat met strijd. Die strijd om het goede spoor te zoeken en te houden, speelt zich met name ook in politiek af.
Prof. dr. ir. E. Schuurman
